Lễ hội đua thuyền tứ linh ở Lý Sơn là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Độc đáo lễ hội gần 200 năm

Theo văn tế "bát tổ", "thất tộc", Lễ hội đua thuyền tứ linh ở Lý Sơn bắt đầu từ năm 1826, trên đảo có 8 thuyền mang biểu tượng tứ linh (Long, Lân, Quy, Phụng). Mỗi thuyền được đặt ở dinh, miếu thờ cúng thuộc các xóm, làng trên đảo.

Thuyền đua ở Lý Sơn có dáng thon dài, thuyền được làm bằng khung gỗ, mê thuyền được làm bằng nhôm hoặc đuya-ra. Trên thuyền các phần được trang trí công phu, đầu, đuôi của 4 linh vật được trạm khắc tinh xảo, hình thù tứ linh thể hiện được hồn cốt y như thật.

Lễ hội đua thuyền tứ linh được tổ chức kéo dài 5 ngày, từ mồng 4 đến mồng 8 tháng Giêng Âm lịch. Để tham gia ngày hội đầu xuân mới, ngay từ cuối năm cũ cư dân đất đảo sẽ tổ chức làm lễ cải huế phạt mộc cho các thuyền đua để xua đi những điều không may mắn, sau đó tuyển chọn vận động viên thử thuyền. Khâu tuyển chọn và bố trí vận động viên trên thuyền là khâu quan trọng để có được kết quả cao trong 5 ngày đua. Các vận động viên là những ngư dân hàng ngày đánh bắt trên biển, thông thạo sóng nước, giỏi bơi lội. Mỗi thuyền đua có từ 20 đến 24 người, trong đó có người đập then (còn gọn là lái nhịp) và tổng lái.

Mỗi thuyền đua ở Lý Sơn đều có một đồng phục riêng, các vận động viên chít khăn đỏ trên đầu. Sự thắng bại trong cuộc đua tùy thuộc ở toàn đội, ở sự khoẻ mạnh, dẻo dai của các vận động viên trong đội; nhưng ở đây không thể không kể đến người lái nhịp và tổng lái. Người lái nhịp đứng ở giữa thuyền, giữ một trọng trách là giữ được thăng bằng và dùng then đánh nhịp rõ to để các vận động viên bơi đúng theo nhịp. Nhịp đánh thưa quá thì thuyền đi chậm, nhặt quá có thể làm các vận động viên đuối sức, nhịp không đều thì dẫn đến chuệch choạc. Tổng lái là người đứng ở cuối thuyền quan sát đều khắp, đồng thời đảm đương nhiệm vụ lái thuyền.

Lễ hội đua thuyền gắn kết cả về phần lễ với phần hội. Trước khi khai hội, các đình làng trên đảo làm lễ tế thần linh xin phép mở hội. Sau tiếng trống mở hội của cả làng thì các thuyền đua mang biểu tượng tứ linh Long, Ly, Quy Phụng rẽ sóng lao về phía trước như những những con vật tứ linh lướt nhẹ trên sóng biển trong tiếng reo hồ cổ vũ của người dân và du khách. Mỗi thuyền đua gắn liền với mỗi xóm, làng trên đảo. Người dân quan niệm rằng, năm nào thuyền xóm, làng nào về đích trước thì xóm, làng đó sẽ làm ăn thuận buồm xuôi gió, nông, ngư bội thu. Kết thúc ngày hội, các đình, dinh, miếu thờ sẽ làm lễ hoàn nguyện kết thúc hội đua thuyền đầu xuân mới. Lễ hội đua thuyền tứ linh không chỉ là trò diễn trước thần linh, đây còn là môn thể thao biểu dương sức mạnh mang yếu tố tín ngưỡng. Là lễ hội lớn nhất trong năm, thế nên những người con của Lý Sơn đi làm ăn xa về quê đón Tết luôn cố nán lại cho đến khi xong hội đua thuyền mới lên đường.

Ngoài được tổ chức vào dịp Tết Nguyên đán, Lễ hội đua thuyền tứ linh còn được các dòng tộc tiền hiền trên đảo tổ chức vào dịp lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa. Trải qua gần 200 năm, văn hóa truyền thống này tiếp tục được gìn giữ và bảo tồn để tưởng nhớ về cội nguồn tổ tiên, các bậc tiền nhân, và đội binh phu Hoàng Sa – Trường Sa trên đảo Lý Sơn. 

Gìn giữ giá trị văn hóa phi vật thể

Lễ hội đua thuyền tứ linh là nét văn hóa truyền thống dân gian, mang đậm bản sắc của cư dân biển đảo Lý Sơn. Người dân Lý Sơn tổ chức lễ hội nhằm tưởng nhớ cội nguồn tổ tiên, các vị tiền hiền buổi đầu khai sinh đất đảo và đội hùng binh Hoàng Sa - Trường Sa đã có công bảo vệ biên cương Tổ quốc cũng như cầu mong quốc thái dân an, người an vật thịnh, ngư dân thuận buồm xuôi gió khi ra khơi khai thác hải sản được mùa bội thu. Mỗi khi lễ hội diễn ra, không những lôi cuốn người dân mà hàng ngàn du khách thập phương cũng ra đảo thưởng thức lễ hội đặc sắc hiếm vùng miền nào có được.

Với vị trí hết sức quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của cư dân đất đảo, huyện Lý Sơn rất quan tâm đến công tác bảo tồn phát huy giá trị văn hóa phi vật thể Lễ hội đua thuyền tứ linh thông qua công tác nghiên cứu, sưu tầm, hệ thống hóa tư liệu về Lễ hội đua thuyền; thường xuyên tổ chức trưng bày, triển lãm nguyên trạng thuyền, bộ đầu đuôi tứ linh và hình ảnh Lễ hội đua thuyền ở các sự kiện lớn của địa phương.

Ông Lê Văn Ninh, Phó Chủ tịch UBND huyện Lý Sơn, cho biết để gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị Lễ hội đua thuyền, huyện đã tổ chức điều tra, khảo sát, nghiên cứu lập hồ sơ khoa học để đề nghị công nhận Lễ hội đua thuyền tứ linh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; thường xuyên tái hiện không gian lễ hội trong dịp Tết Nguyên đán, sự kiện Tuần lễ Văn hóa – Du lịch; tăng cường tuyên truyền về bảo tồn văn hóa phi vật thể Lễ hội đua thuyền để người dân có ý thức bảo vệ di sản, đặc biệt là phải gìn giữ nguyên trạng hình thù bộ đầu, đuôi tứ linh từ xưa.

“Thông qua hoạt động tái hiện Lễ hội đua thuyền tứ linh vào dịp lễ, tết chúng tôi sẽ quảng bá hình ảnh Lý Sơn đến bạn bè du khách trong và ngoài nước. Lễ hội là tài nguyên của hệ thống di tích, di sản trên đảo, khi tài nguyên du lịch văn hóa tâm linh được khai thác hiệu quả thì công tác giữ gìn, bảo tồn sẽ được phát huy, và người dân chính là chủ thể hưởng lợi từ việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản”, ông Ninh nói.